edebiyasa 12
TÜRK DİLİ ÜNİTE 12
ANLATI TÜRLERİ
ELEŞTİRİ
Yazın, sanat ya da düşünce ağırlıklı yapıtları inceleyip çeşitli yönlerden değerli değersiz yanlarını ortaya koymadır. Bu yazılara eleştiri yazıları denir. Edebiyatımıza batı edebiyatından gelmiştir.
· Eleştiri yazıları bir sanat ya da yazın yapıtını tanıtmakla önemlidir.
· Okuyucuya yeni düşünce ufukları açar.
· Eleştirmen yazara beslediği duygulardan ne ölçüde uzaklaşırsa o derecede nesnel değerlendirme yapabilir.
· Etkili ve özgün bir anlatım özelliği olan eleştirmenin yazılar, öykü, şiir gibi tad alınarak okunabilir.
ELEŞTİRİ ÇEŞİTLERİ
- Tarihsel eleştiriler: yapıt yazınsal ve estetik niteliği, yazarının görüş ve düşüncelerine, yaşadığı zaman dilimindeki zevklere ve anlayışa göre değerlendirir.
- Toplum bilimsel eleştiriler: değerlendirmede ölçüt olarak birtakım toplumsal olay ve olgular dikkate alınır. Yapıta yazıldığı zamanki toplumsal olayları yansıtması gereken bir belge olarak bakılır.
- Yaşam öyküsel eleştiriler: eleştirmen, yazın ve sanat adamının yaşamını ayrıntılarıyla inceleyerek, yapıtını hangi koşullar altında, ne gibi etmenlerin etkisiyle ortaya çıkardığını açıklamayı yeğler. Yazar-yapıt bağlantısı kurar.
- Ruh bilimsel eleştiriler: hareket noktası yazarla yapıt arasındaki ilişkidir. Bu eleştirilerde eleştirici, yapıtı yaratan sanatçının duygularını, yönelimlerini, içgüdülerini açıklayabildiği gibi, yapıtta yer alan kişilerin davranışlarını ruhsal açıdan ele alır.
- İzlenimci eleştiriler: en öznel eleştiridirler. Eleştirici değerlendirmeleri yaparken belli ölçütlere uyma zorunluluğu duymaz. Kişisel beğenisine dayanır, duygusal yanı ağır basar.
- Yapısal eleştiri-dil bilimsel eleştiri: yapıt dil ürünü olarak ele alınır. Yazarın anlatım özelliklerine ağırlık verilir.
- Yedinci grup eleştiriler: eleştirmen bir ilke, öğreti ya da görüşten hareket etmek yerine insan bilimleriyle birlikte, doğal ve deneysel bilimlere özgü yöntemlerden ve bunların ortaya koyduğu gerçeklerden yararlanmaya çalışır.
Batı yazınında eleştirinin gelişmesine katkıda bulunan, edebiyatımızdaki eleştirmenleri etkileyen ilk yazarlar; BOİLEAU, SAİNT, BOUUE, HİPPOLYTE TAİNE ve BRUNTİENE.
İzlenimci eleştirinin kurucuları; JULES LEMAİTR, ANATOLE, FRANCE
Eleştiri yazınımıza Tanzimat döneminde girer. Tanzimat tan önceki bu türe benzeyen eserlere TEZKERE denir. Tanzimat döneminde bu türün ilk örneğini Şinasi vermiştir. Daha sonra Namık Kemal (edebiyatımız hakkında Bazı Mülazatı şamildir; Ziya Paşa “şiir ve inşa”, Cevdet Paşa “Belagat-ı Osmaniye”, Recaizade Ekrem “Talim-i Edebiyat”)
ð Eleştiri Servet-i Fünun döneminde olgunlaşmaya başlar. İlk eleştirmenimiz Ahmet Şuayip bu dönemde yetişir. Tevfik Fikret, Halit Ziya Uşaklıgil, Cenap Şehabettin, Mehmet Rauf, Hüseyin Cahit Yalçın
ð Eleştiride asıl gelişme 1908’den sonra başlar. Cumhuriyet döneminden başlayarak birçok yazar ve şair eleştiri yazısı yazmıştır. Milli edebiyat akımının yoğunlaştığı yıllar Ömer Seyfettin. Ali Canip Yöntem, Fuat Köprülü. Cumhuriyetin ilk yıllarında Ahmet Hamdi Tanpınar, Nazım Hikmet, Sebahattin Eyüpoğlu, daha sonra Nurullah ataç; tiyatro dalındaki Refik Ahmet Sevengil; sanat dalında Sabri Esat siyavuşgil.
ð 1950’li yıllarda Yaşar Nabi, Mehmet kaplan, Lütfi Ay, Suat derviş, Suut kemal yetkin, Orhan Burian
ð 1950’den sonra eleştiri alanında Vedat Günyol, azım bezirci, Mehmet Fuat, Fethi Naci, Doğan Hızlan, Metin And, Nejat Özön, Emin Özdemir.
-MEKTUP-
Uzakta bulunan bir kişiye, bir kuruma ya da bir topluluğa bir düşünceyi, bir durumu bildirmek, bir şey istemek için yazılan yazılara MEKTUP denir
Sanat değeri taşıyan yazılar bir görüşün açıklaması, savunulması amacıyla yazılır ve çeşitlilik gösterir.
Kişiden kişiye gönderilen özel mektuplar gibi, kişiye seslenen gazete ve dergilerde yayınlanan mektuplar vardır. Basın-yayın organında yayınlananlara açık mektup denir. Açık Mektup türünün ilk örneği Ali Canip Yöntem’in “Milli Edebiyat Meselesi ve Cenap Beyle Münakaşalarım”
Mektup türünün geçmişi divan edebiyatına kadar gider. Divan Edebiyatında süslü bir dille yazılan örnekleri Fuzuli’nin ŞİKAYETNAMESİDİR.
Tanzimat döneminde yazar ve şairlerin birbirlerine yazdıkları, sonradan kitap olarak topladıkları mektuplar doğal bir anlatımla yazılmıştır. Araştırmacılar için kaynak olur. Namık Kemal, Abdülhak Hamit, Ahmet Mithat, muallim Naci, Ziya Gökalp
Günümüze yaklaştıkça birçok yazarın ilgi çeken mektubu vardır.
Mektup başlı başına bir tür olarak yer alır. Ayrıca değişik yazım türlerinin yazılış biçimi, olarak da ayrı bir önem taşır. En yaygın olanı mektuplaşmalardan oluşan öykü ve romanlardır. Batı edebiyatında en tanınmış mektup roman alman yazar Goethe’nin “Genç Verterin Acıları.” Edebiyatımızda Halide Edip’in “Handan”, Reşat Nuri’nin “ bir kadın düşmanı”, Leyla Erbil’in “Mektup Aşkları”
Bazı yazarlar eleştirilerini, gezi yazılarını mektup biçiminde yazmıştır Nurullah Ataç’ın “Okuma Mektuplar”, Cenap Şehabettin’nin “Hac Yolunda”, Ahmet Rasim’in “Romanya Mektupları”, Falih Rıfkı Atay’ın Londra konferansı mektupları.
-DENEME-
Yazarın, konu seçiminde ve yazış biçiminde en özgün bırakan yazın türü denemedir. Bir yazarın, bilim, felsefe, yazın, sanat konuları üzerinde kişisel duygu ve düşüncelerinin içtenlikle dile getirilebildiği düz yazı türü denemedir.
- Yazar, düşüncelerini günlük konuşma diline yakın bir dille, içinden geldiği gibi, içten bir anlatımla yazar.
- Okuyucuya savı benimsetme, değerlendirmeye gitme gibi amaçları yoktur.
- Yazarın kültür birikimi okuyucunun genel kültürünü artırarak yeni duygu ve düşüncelere yönelmesini sağlar.
Denemenin bağımsız yazın türü olarak benimsenmesi 16.yy. ikinci yarısında başlar. Deneme batı edebiyatından önce Japonya, Çin, Hindistan gibi doğu ülkelerinde başlar. Denemenin bağımsız yazın türü olmasında Montaigne’in payı vardır. 1580-95 yılları arasında yayınladığı denemeler bu türün ilk öncüsüdür. İngiliz yazar Bacon, denemeler adlı yapıtıyla bu türe yeni bir nitelik kazandırır. Çağdaş İngiliz yazımında şair T.S. ELİOT ve A. HUXLEY Denemeleriyle ün kazanırlar.
Edebiyatımızda ilk örnekleri Tanzimat döneminde gazete ve dergilerde muhasebe başlığı altındadır. Daha sonra Ahmet Haşim’in bize göre, Gurabahane-i Laklakan ;
R. Halit Karay’ın Bir Avuç Saçma, Bir İçim Su, Makyajlı Kadın, Tanrı ya Şikayet; Falih Rıfkı Atay’ın İnanç, Eski Saat, Pazar Konuşmaları
Denemelerde ele alınan konulara göre YAZIN VE SANAT, DİL, SİYASAL VE TOPLUMSAL, FELSEFE, PSİKOLOJİ, KENT konulu olanlar olarak ayrılırlar.
Vedat Günyol Dile Gelseler, Denemeler Eleştiriler. S. Eyüboğlu Söz Sanatları, Cevdet Kudret Bir Bakıma, Hilmi Yavuz Denemeler Karşı Denemeler, yazın üzerine Oktay Akbal Konumuz Edebiyat, Vatan Mahzun Ben Mahzun, Mehmet Fuat Öztürkçe Üzerine, Salah Birsel Boğaz İçi Şıngır Mıngır, Kahveler Kitabı
-GEZİ YAZILARI-
Gezi yazıları gözleme dayanan yazılar olduğundan gerçeği yansıtırlar. Gezilemeyen yerleri tanıtma amacındadır.
Özellikleri:
- Okuyucunun ilgisini çekebilecek görünüm ve olaylar yansıtılmalıdır.
- Gezilen yerler, yüzeysel bir betimlemeyle değil, özüne inilerek anlatılmalıdır.
- Yalın bir dil, renkli ve sürükleyici bir anlatım kullanılmalıdır.
Türkçe yazılan ilk gezi kitabı Evliya Çelebi’nin Tarih-i Seyyah, Yirmi Sekiz. Çelebi Mehmet Efendi’nin Fransa Sefaretnamesi.
-ANI-
Yaşamımızda üç zaman dilimi: a) içinde yaşanılan zaman, b) geçmiş zaman, c) gelecek zaman
Geçmişteki yaşananları başkalarıyla paylaşma gereksinimini anı türünü ortaya çıkarmıştır. Anılar, bellekte yerleşmiş olan izlenimlere dayanılarak geçmişte yaşanmış, olayların anlatıldığı anlatım türüdür. Anı; şiire, romana, yaşamöyküsüne, bazen eleştiriye kaynaklık eden türdür.
Anılar, yazınsal, sosyal, siyasal anılar bazı dönemlere ışık tutarlar, yazan kişilerle ilgili bilgiler edinmemizi sağlarlar. Gerçekler saptırılmamalı, içtenlik korunmalıdır.
Batı yazınında yaygındır. Eski yunan yazınında KSENOPHEN’in ANABASİS (M.Ö 427-355) adlı yapıtı bu türün ilk örneğidir.
Yazınımızda Babur Şah’ın BABÜRNAME’si bu türün ilk önemli yapıtı.
Tanzimat döneminden başlayarak yazınsal ve siyasal anı türünde eser vardır.
-GÜNLÜK(GÜNCE)-
Günlükler anı gibi iç dökmedir. Tarih atılarak yazılır. İki gruptur.
- Dışa dönük yazarlarca tutulan günlükler: - Dış olayları; sanat, yazın, siyaset adamlarıyla ilgili düşünceleri; yenilen, beğenilen şeyleri anlatır.
- İçe dönük yazarlarca tutulan günlükler: - Bilinçaltına yerleşmiş hayallerin, duygulanmaların ve iç tahlillerinin yansıdığı günlüklerdir.
Günlük yazınımızda bir yazın türü olarak fazla gelişmemiştir. Nurullah Ataç’ın Günlükler; Salah Birsel’in ve oğuz Atay’ın Günlük adlarını taşıyan yapıtlar ilk örnekleridir.
-FIKRA-
Fıkra iki ayrı anlamdadır.
- Nükteli Öykücülük Şeklindeki Fıkralar: - Gülünç, ilginç bir olayı kısa ve özlü bir biçimde anlatırlar. Okurken güldürür, genellikle öğüt vermek için yazılır. Nasrettin Hoca, incili Çavuş, Bekri Mustafa gibi tarihe geçmiş kişilerle ilgi fıkralar.
- Gazete ve Dergi Yazıları Şeklindeki Fıkralar: - Siyasi, sosyal ve kültürel olaylar başta olmak üzere herhangi bir konuyu, bir olayı belli bir görüş veya düşünceye bağlı olarak işleyen; kısa, öz, sade bir konuşma gibi kullanılarak, genellikle bir kamuoyu oluşturmak için yazılır.
Servet-i Fünun, Genç Kalemler, Dergâh, Türk Yurdu gibi dergiler fıkra türünün gelişmesini sağlar. İlk akla gelenler Ahmet Rasim, Refik Halit Karay, Ahmet Haşim.
Cumhuriyet döneminde birçok yazar fıkrayı geliştirir.
Günümüzde Oktay Akbul, İlhan Selçuk, Mümtaz Soysal, Çetin Altan
-RÖPORTAJ(GÖRÜŞME)-
Yirminci yüzyılın başlarında ün kazanmış yazar ve şairlerle yapılan konuşmalar biçiminde ortaya çıkan türdür. İlk başlatan yazarımız Ruşen Eşref Ünaydın. Yazarın ilk çalışması Atatürk’ü dünyaya ve Türkiye’ye tanıtan ilk görüşme Anafartalar kumandanı Mustafa Kemalle Mülakat.
Sonraları Hikmet, Feridun ES “bugün de diyorlar ki” Mustafa Baydaş “Edebiyatçılarımız Ne Diyorlar?”, Mehmet Seyda “Edebiyat Dostları”
